Yếu tố sinh lý ảnh hưởng như thế nào tới chứng tâm thần phân liệt | Safe and Sound

Tâm thần phân liệt là dạng rối loạn tâm lý nghiêm trọng được đặc trưng với những đặc điểm như suy nghĩ lệch lạc, có những dị thường về hành vi xã hội và nhận thức. Sau nhiều năm nghiên cứu về rối loạn này, các bác sỹ tâm thần đã xác định được một số yếu tố có thể ảnh hưởng tới quá trình phát triển bệnh tâm thần phân liệt, trong đó có yếu tố di truyền.

Ngô Thị Sáng | Thạc sĩ Giáo dục học – Viện tâm lý và sức khoẻ tinh thần SnS

Trung tâm Nghiên cứu Sức khoẻ Cộng đồng và Phát triển

1. Yếu tố gen và môi trường

Yếu tố di truyền Gen và môi trường là một trong những nguyên nhânh gây ra chứng rối loạn tậm lý Tâm thần phân liệt. Theo các bác sỹ tâm thần, tâm thần phân liệt thường có xu hướng di truyền trong gia đình. Tỉ lệ mắc tâm thần phân liệt ít hơn 1% dân số nói chung, nhưng tỷ lệ này tăng gấp 10 lần đối với người có thân nhân đời đầu như cha mẹ hay anh chị em ruột mắc chứng bệnh này. Người có thân nhân đời thứ hai như ông bà nội ngoại, cô dì, chú bác, cháu mắc chứng bệnh này thì bệnh cũng dễ phát triển hơn so với những người khác. Các bác sỹ tâm thần cho biết, với anh em sinh đôi cùng trứng, nếu một người mắc chứng tâm thần phân liệt thì 40-80% người còn lại cũng sẽ mắc bệnh. Điều này đã chứng tỏ gene là yếu tố di truyền có vai trò quan trọng trong phát triển bệnh.

Ảnh 1: Yếu tố gen ảnh hưởng tới chứng tâm thần phân liệt

Các bác sỹ tâm thần tin rằng không chỉ một gene gây ra bệnh mà có hàng trăm gene khác nhau làm tăng nguy cơ mắc chứng rối loạn tâm lý Tâm thần phân liệt. Sự tương tác giữa gen và môi trường cũng rất quan trọng. Bị nhiễm vi-rút trong thời kì mang thai là một yếu tố nguy cơ làm tăng khả năng phát triển bệnh tâm thần phân liệt. Vi-rút sống có thể lan đến và ảnh hưởng tới não bộ của thai nhi. Sự thay đổi các chất hoá học ở người mẹ có thể gián tiếp làm thay đổi quá trình phát triển não bộ thai nhi, hoặc phản ứng của các kháng thể phản ứng có thể tác động chéo và làm tổn hại đến cấu trúc não bộ thai nhi (Boksa, 2008).

Một bài báo trên tờ New York Times cho biết các bác sỹ tâm thần đã tìm ra được một trong những yếu tố làm phát triển bệnh tâm thần phân liệt, đó là quá trình mang tên tỉa khớp thần kinh, là khi não bộ loại bỏ những liên kết yếu hoặc không cần thiết giữa các nơ-ron khi chúng trưởng thành. Theo các bác sỹ tâm thần, ở thanh thiếu niên và thanh niên trẻ, quá trình tỉa được thực hiện ở vùng vỏ não trước trán, khu vực có chức năng trong việc lưu trữ ký ức và các quá trình suy nghĩ logic và nhận thức, lên kế hoạch và ra quyết định. Bởi vì thế, bệnh nhân tâm thần phân liệt thường có nguy cơ phát triển cao hơn ở những người có gene đẩy nhanh hoạt động tỉa xén ở vùng vỏ não trước trán hơn những người không có gene này (Carrey, 2016).

Các bác sỹ tâm thần cho hay, thai phụ bị thiếu dinh dưỡng trầm trọng trong những tháng đầu mang thai cũng là một yếu tố nguy cơ gây ra rối loạn tâm lý này. Đây là kết luận từ nghiên cứu về các dữ liệu y tế và tâm thần từ những người sinh ra ở miền Tây Hà Lan. Nước Đức chặn cảng và đường cung cấp nhu yếu phẩm tới khu vực này, dẫn tới nạn đói trầm trọng vào cuối Thế chiến II. Những người được thụ thai và sinh ra trong khoảng thời gian này có khả năng mắc tâm thần phân liệt nhiều gấp đôi.

2. Cấu trúc não và chất hoá học khác biệt

Ảnh 2: Cấu trúc não bộ và chất hoá học khác biệt ảnh hưởng tới chứng tâm thần phân liệt

Một trong các yếu tố di truyền gây ra rối loạn tâm lý Tâm thần phân liệt là do cấu trúc não và những chất hoá học khác biệt. Dopamine là chất dẫn truyền thần kinh điều khiển trung tâm tưởng thưởng, thúc đẩy chúng ta hành động hướng tới mục tiêu.  Các bác sỹ tâm thần cho rằng sự điều tiết bất thường hay hoạt động quá mức của dopamine được phát hiện ở những bệnh nhân mắc tâm thần phân liệt. Có rất nhiều thuốc chống loạn thần trên thị trường như clozapine (Clozarill), Olanzapine (Zyprexa) hay Risperidone (Risperdal) là đối chủ vận chuyển của dopamine làm ức chế hoạt động, chèn cơ quan thụ cảm D2 của dopamine. Tuy nhiên, các nghiên cứu bởi các bác sỹ tâm thần chỉ ra rằng các chất dẫn truyền thần kinh khác như serotonin, GABA… cũng có liên quan tới bệnh lý học của tâm thần phân liệt. Cơ chế hoạt động của mỗi loại thuốc chống loạn thần tốt đều có liên quan tới dopamine và sự tương tác của nó với các chất dẫn truyền thần kinh khác, ví dụ như các chất đã được liệt kê bên trên (Brisch, Saninotis, Wolf, Bielau, & al.,2014).

Một học thuyết khác với tên gọi học thuyết glutamate, đề xuất ra một học thuyết khác gây ra chứng rối loạn tâm lý Tâm thần phân liệt. Thuyết này cho rằng sự thiếu hoạt động của glutamte có thể dẫn tới sự phát triển của bệnh. Thuốc kích thích cơ quan thụ cảm của glutamate, nhất là cơ quan thụ cảm NMDA, cho thấy những kết quả đáng kỳ vọng trong các nghiên cứu tiền lâm sàng. Khám phá này đề xuất rằng glutamate có thể dẫn tới những khái niệm mới và hướng chữa trị mới cho chứng tâm thần phân liệt. Tuy nhiên, thuyết này không bỏ thuyết dopamine (Daniel C.Javitt, 2010).

Các bác sỹ tâm thần cho hay, với những người mắc rối loạn tâm lý Tâm thần phân liệt, cấu trúc não bộ của họ hơi khác với những người khoẻ mạnh bình thường. Não thất, vùng chống chứa dịch nằm ở trung tâm não bộ, thường lớn hơn ở người mắc tâm thần phân liệt. Bệnh nhân cũng thường có ít chất xám và hoạt động ở một số phần não bộ cũng ít hơn (NIMH, Schizophrenia, 2016).

Trong một nghiên cứu kéo dài nhiều năm về sự khác biệt trung bình của thể tích não qua thời gian, các bác sỹ tâm thần đã chỉ ra rằng những bệnh nhân nằm trong nghiên cứu này bị mất nhiều tế bào não qua thời gian so với những người khoẻ mạnh. Sự thay đổi này có ảnh hưởng nghiêm trọng đến chức năng não bộ, liên quan tới mức độ nặng nhẹ của các triệu chứng dương tính và làm suy yếu khả năng suy nghĩ và nhận thức (Andreasen, Liu, Ziebell, Vora, & Ho, 2013).

Bằng cách sử dụng hình ảnh não bộ trong việc nghiên cứu tâm thần phân liệt, nhất là MRI, các bác sỹ tâm thần đã tìm thấy kích thước của hồi hải mã, hồi cạnh hải mã, hạch hạnh nhân và đồi thị bị nhỏ đi ở các bệnh nhân mắc rối loạn tâm lý Tâm thần phân liệt. Những khu vực này có vai trò quan trọng trong việc điều chỉnh cảm xúc cũng như hoà hợp giữa suy nghĩ và nhận thức. Trong các ảnh chụp chức năng não bộ, kết quả cho thấy chức năng não bộ bị suy giảm ở vài vòng tuần hoàn thần kinh, bao gồm một số khu vực ở vỏ não trước trán ở những người mắc tâm thần phân liệt (Oltmanns & Emery, 2014).